Choć z perspektywy Europy zarówno Kambodża jak i Tajlandia znajdują się bardzo daleko, to drugi z tych krajów jest w miarę oswojony – wiemy gdzie leży (choć często ta wiedza sprowadza się do ogólnego określenia „gdzieś koło Chin i Wietnamu„), a na dodatek Tajlandia często jest także miejscem co bardziej egzotycznych wakacyjnych wyjazdów. Dużo gorzej jest z naszą wiedzą o Kambodży; ten pogrążony jeszcze do niedawna w krwawej wojnie domowej kraj znany jest dużo słabiej, i nawet o roli Czerwonych Khmerów niewielu Polaków umie powiedzieć coś więcej ponad ich nazwę naznaczoną krwią milionów pomordowanych.

W 1904 roku przeprowadzono proces wyznaczania granicy pomiędzy ówczesnymi Francuskimi Indochinami (dzisiejszy Laos, Kambodża i Wietnam) a Syjamem (dzisiejsza Tajlandia). Komisja w skład której wchodzili przedstawiciele obu stron pomimo prób nie doszła do porozumienia w kwestii wielu miejsc granicznych; i tak też było z położoną około 160 kilometrów na północ od Angkor Wat hinduistyczną świątynią Preah Vihear. W efekcie znalazła się ona na ogólnej linii granicznej, której niska dokładność pozostawiła możliwość dość luźnej interpretacji. Na mapach z 1907 roku wydanych przez Francję świątynia znalazła się po stronie Kambodżańskiej, choć zaledwie o kilkadziesiąt metrów na południe od terytorium Syjamu.

Korzystając z wybuchu II wojny światowej oraz błyskawicznej przegranej Francji z Niemcami Tajlandia (wspomniany Syjam) zajęła teren świątyni. Była to jedna z najmniejszych możliwych inwazji, gdyż wojska Tajskie musiały przesunąć się do przodu zaledwie o 800 metrów od dotychczasowej granicy. Kiedy jednak państwa Osi zostały pokonane w 1945 roku – Tajlandia dyskretnie wycofała się z zajętych obszarów, ale… z wyjątkiem samej świątyni. 

Francji nie udało się zatrzymać Indochin jako kolonii – wybuchła trwająca aż 8 lat tzw. I Wojna Indochińska. Jej końcowym efektem było powstanie niepodległego Wietnamu, Laosu oraz Kambodży. Kiedy wojska Francuskie wycofały się, podpisano rozejm pomiędzy wszystkimi stronami konfliktu. Jednak jeszcze w tym samym roku młode władze Kambodży podjęły próbę przejęcia przygranicznej świątyni – wydawać by się mogło, że nikomu niepotrzebnego skrawka ziemi zawierającego jedynie stare ruiny.

Niestety okazało się, że cała akcja była skazana na porażkę: teren świątyni obsadzony został przez wojska Tajlandii, które odpowiedziały ogniem i odrzuciły atakujących. Kambodża ufna w siłę międzynarodowych instytucji tam właśnie postanowiła szukać wsparcia: Międzynarodowy Trybunał w Hadze ostatecznie przyznały Preah Vihear właśnie jej. Na odejście wojsk Tajskich trzeba było jednak czekać aż do 1962 roku.

Nie był to jednak koniec sporu, a zaledwie jego początek. Wraz z nastaniem w latach 70-tych reżimu Czerwonych Khmerów na terenie świątyni zbudowali oni jedną ze swoich licznych baz. Zbrodniczy reżim, który wymordował kilka milionów własnych obywateli, wspierany był przez Tajlandię – więc lokalizacja świątyni znajdującej się na samej granicy z sojusznikiem sprzyjała przepływowi broni, amunicji oraz pieniędzy; u podnóży klifu szkolono także nowe komunistyczne oddziały. Ze względu na oddalenie od centrum Kambodży Czerwoni Khmerzy rządzili świątynią aż do końca 1998 roku. Kiedy lojalne względem  nowego demokratycznego rządu wojska wkroczyły w końcu na teren świątyni Preah Vihear, Tajskie oddziały zablokowały jedyną drogę prowadzącą na szczyt góry wskazując, że owszem – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości przyznał świątynię Kambodży – ale tereny wokół niej nadal mają status nieunormowany.

W miarę stabilny pat trwał aż do 2008 roku, kiedy to na wniosek władz Kambodży świątynia Preah Vihear została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Decyzja ta niespodziewanie spowodowała błyskawiczne zaostrzenie sporu, choć intencje UNESCO były zupełnie inne; władze Tajlandii uznały to działanie za ingerencję w jej wewnętrzne sprawy. W pobliżu świątyni doszło do regularnych działań wojennych z wykorzystaniem broni maszynowej i artylerii. Kolejna eskalacja konfliktu miała miejsce w 2011 roku, kiedy to w okolicy kompleksu zginęło w sumie aż 27 żołnierzy z obu stron.

Na skutek działań międzynarodowych w 2012 roku udało się ostatecznie obniżyć napięcie na granicy; Kambodża uzyskała także dostęp do drogi wiodącej na szczyt góry (choć wg dostępnym map – między innymi na google.maps – droga ta wciąż prowadzi przez terytorium Tajlandii). Świątynia została otoczona szczelnym wieńcem bunkrów ziemnych i stacjonują w niej niewielkie rotacyjne oddziały rządowe. Wraz z nastaniem nowego dziesięciolecia wyremontowane budowle świątynne udostępniono turystom; miałem okazję zwiedzić je na przełomie stycznia i lutego 2025 roku.

Pomimo kilkunastu lat względnego spokoju tereny nadgraniczne pomiędzy Tajlandią a Kambodżą nadal identyfikowane są przez polski MSZ jako niebezpieczne, i odradza się ich odwiedzanie. Warto pamiętać, że Czerwoni Khmerzy nigdy nie ponieśli odpowiedzialności za realizowane przez ich oddziały ludobójstwo, i do dziś ten nadgraniczny region pozostaje w ich względnym władaniu – jako matecznik organizacji. Wiosną tego roku sytuacja wyglądała jednak na tyle spokojnie, że postanowiliśmy wraz z przyjaciółmi wyruszyć w kierunku świątyni korzystając z naszego pobytu w nieodległym kompleksie Angkor Wat.

Do Preah Vihear nie dojedziecie komunikacją publiczną; najlepiej jest zorganizować sobie transport w obie strony z miasta Siem Reap będącego głównym ośrodkiem miejskim kompleksu Angkor Wat. Na miejscu – oraz w promieniu wielu kilometrów – nie ma także oficjalnych miejsc noclegowych, więc jeżeli Waszym celem jest tylko świątynia, to warto zaplanować wyjazd tak, by zmieścić się z podróżą w jednym dniu. Drogi z Siem Reap na północ kraju są zaskakująco porządne, więc sam przejazd w jedną stronę zajmuje około trzech godzin.

Do samej świątyni nie dojedziecie, kilka kilometrów przed klifem znajduje się skromny punkt turystyczny w którym należy kupić bilety i zostawić samochód na parkingu. Dopiero po zakupie biletów przy innym okienku dowiecie się, że teraz czeka Was dodatkowa opłata – 25 dolarów – za wynajęcie samochodu terenowego, który dowiezie Was na szczyt góry. Innej możliwości nie ma, chyba że zdecydujecie się na 5-6 kilometrowy marsz pod górę (w jedną stronę).

Sam podjazd jest dość stromy i przebiega przez tereny, o które toczy się konflikt graniczny. Wg. nawigacji jadąc na szczyt 3-krotnie przekraczaliśmy nielegalnie granicę z Tajlandią, przy czym owa nielegalność jest wyłącznie teoretyczna – nie jest przez nikogo egzekwowana (przynajmniej tak było na początku roku). Na szczycie dojeżdżamy do linii bunkrów, przy której ciężarówka się zatrzymuje i należy z niej wysiąść. Dalej już będziecie szli pieszo – ze względu na aurę koniecznie zaopatrzcie się w zapas płynów.

Bunkry tworzą zwartą linię obrony, rozstawione są gęsto, i jeżeli tylko nie trwa akurat wymiana ognia, to stanowią one ciekawą dodatkową atrakcję turystyczną. Linia wojsk Tajskich znajduje się około 200-500 metrów dalej na północ, w dół zbocza. Początek świątyni wyznacza stara, zabytkowa kamienna droga wybudowana ponad tysiąc lat temu.

I tutaj dochodzimy zarówno do niezwykłej ciekawostki, jak i do genezy konfliktu zbrojnego toczącego się o świątynię. Całe założenie świątynne rozplanowano wzdłuż prowadzącej na szczyt tzw. Drogi Królewskiej. Droga ta ma około 900 metrów długości, i pierwsze dwieście jej metrów znajduje się… na terytorium Tajlandii. Ten właśnie fakt wskazują władze tego kraju jako argument za przynależnością całej świątyni do Tajlandii. Trudno nie uznać, że takie rozumowanie ma pewną logiczną wartość – dom jest własnością tego, kto włada wejściem. Obecnie na kamienną drogę wkraczacie więc bezpośrednio spomiędzy bunkrów, i od razu musicie iść w prawo, w górę schodów – droga w dół prowadzi do fragmentu świątyni leżącego w Tajlandii. Oczywiście przekroczenie granicy jest zabronione.

Świątynia Preah Vihear jest bardzo stara, wzniesiono ją w 893 roku naszej ery (rozbudowa kompleksu trwała do 1050 roku) i została poświęcona hinduskiemu bogu Śiwie. Powstała podczas jednego z okresów świetności starożytnego Imperium Khmerów, a ulokowano ją na liczącym sobie 525 metrów wysokości klifie o nazwie Poy Tadi, w górach Dangrek. Świątynia składa się z czterech głównych części (tzw. gopur), które mija się kolejno idąc w górę wspomnianą kamienną drogą. Kolejne obiekty wzniesiono na imponujących piramidach nieco podobnych do tych znanych z Ameryki Środkowej tak, by dopiero po przekroczeniu jednej gopury można było dostrzec następną. Wszystkie budowle wzniesiono z kamienia, a uzupełniają je posągi z mitologii hinduskiej oraz wykute w skale baseny – zbiorniki wodne. Niestety ze względu na gęstą szatę roślinną skali wielu z tych elementów nie da się docenić z powierzchni ziemi – a ze względu na obecność wojska latanie dronem jest wykluczone.

Główny kompleks świątynny znajduje się na szczycie klifu, 625 metrów nad poziomem morza. Stylizowany jest na świętą Górę Meru, będącą Środkiem Świata. Jak wygląda spacer po terenie możecie zobaczyć na dołączonym filmie. Choć kompleks nie może konkurować ze słynnym Angkor, to wygrywa z nim dzięki brakowi innych turystów; poza nami na terenie świątyni byli jedynie wojskowi oraz nieliczni lokalni mieszkańcy – w tym dwóch mnichów. Trud włożony w dotarcie do tego miejsca zwraca się z nawiązką, a sam spacer trwa około dwóch godzin.

Niestety obecnie ponownie na terenach wokół Świątyni Preah Vihear trwają działania zbrojne – od środy 23 lipca do soboty 26 lipca w wymianie ognia zginęły już 33 osoby. Wyzwalaczem walk miało być wejście tajlandzkiego żołnierza na minę przeciwpiechotną, więc sami rozumiecie, iż nie warto schodzić z głównych alejek…

Oficjalna notatka UNESCO:

Położona na skraju płaskowyżu górującego nad równiną Kambodży, Świątynia Preah Vihear poświęcona jest Śiwie. Świątynia składa się z szeregu sanktuariów połączonych systemem chodników i schodów na osi o długości 800 metrów i pochodzi z pierwszej połowy XI wieku n.e. Niemniej jednak jej złożona historia sięga IX wieku, kiedy to powstała pustelnia. To miejsce jest szczególnie dobrze zachowane, głównie ze względu na swoje odległe położenie. Miejsce to wyróżnia się jakością architektury, dostosowanej do naturalnego środowiska i religijnej funkcji świątyni, a także wyjątkową jakością rzeźbionych kamiennych dekoracji.

Źródło: https://whc.unesco.org/en/list/1224